Eskişehir`in Beyaz Altını Lületaşı

Bir Eskişehir`li olarak, Eskişehir`imizin en önemli değerlerinden birisi olan Lületaşı hakkında herkezin daha çok bilgi sahibi olmasını istedim ve bu konu hakkında çeşitli araştırmalar yapıp burada sizlerle paylaşmak istedim.

Lületaşı 1830`lu yıllarda Avusturalya`lılar tarafından Eskişehir`in Sepetçi ve Margı köylerinde bulunup Avusturalya`ya ihraç edilip, Avusturalya`lılar tarafından işlendi ve Avrupa`lılar tarafından "Viyana Taşı" olarak bilindi. Ta ki 1960 yılında Lületaşı`nın ihracının yasaklanmasından sonra Lületaşı olarak yaygınlaşmaya ve bilinmeye başladı. Türk sanatkarlarının Lületaşı işletmeciliğine ilgisi 1920`lerde başladı ama 1920-1960 yılları arasında Lületaşı ihracı devam ettiği için tekel güç hala Avusturalya`nn elinde bulunuyordu. 1920`lerde Ali Osman Denizköpüğü tarafından başlatılan Lületaşı işletmeciliği kısa zamanda yaygınlaştı.

Lületaşı nedir ?

Lületaşı magnezyum ve silisyum esaslı ana kaya parçalarının yerin muhtelif derinliklerindeki başkalaşım katmanları içinde, hidrotermal etkilerle hidratlaşması sonucunda oluşmuştur. Mikroskopik büyüklükteki kristalleri düzensiz biçimde bağlanmıştır. Çok ince gözenekli yumuşak bir dokuya, beyaz ve beyaza yakın tonlarda bir renge sahiptir. Oluşumunu sağlayan reaksiyonlar dolayısıyla, her türlü lületaşı yeraltında ıslak halde bulunur. Lületaşının toprak içindeyken temizliğini, çıkarıldıktan sonra da kolay işlenmesini, gözenekli yapısının tuttuğu bu doğal nem sağlar. Doğrudan veya işlendikten sonra kurutulan lületaşı, kaybettiği nem oranında hafifler ve önemli bir direnç kazanır. Eskişehir ilinin batısında, kuzeydoğusunda ve güneydoğusunda bulunan, sahalarda, yüzeyle 300 metreyi aşan derinlikler arasında, içinde dağınık yumrular halinde lületaşı bulunan başkalaşım katmanlarına rastlanır. Taşı elde edebilmek için yüzeyden itibaren dik inen kuyular kazılır.

Toprak içinde kolayca ayırdedilen başkalaşım katmanlarına ulaşıldığında, bu katmanı takip eden yatay tüneller açılarak lületaşı yumruları aranır. Bazı bölgelerde lületaşı tabakaları yeraltı suları seviyesinden daha aşağıdadır. Buralardan lületaşı çıkarabilmek için önce suyun boşaltılması gerekmektedir. Lületaşı çıkarılmasında büyük ölçüde insan gücünden ve uzun yıllar sonucunda kazanılmış kişisel tecrübelerden ve sezgilerden yararlanılır. Eskişehir yöresi tarihin en eski çağlarından beri insanların yaşaması için çok uygun doğal şartlara sahiptir. Bu uzun geçmişi incelemek için yapılan arkeolojik çalışmalar sırasında, lületaşının yaklaşık beşbin yıl öncesinden bilindiği, daha sonra da değişik amaçlarla kullanıldığı tesbit edilmiştir. Fakat lületaşı tütün içme alışkanlığının yaygınlaşmasından sonra bütün dünyada tanınmıştır.

Çok hafif ve gözenekli olan lületaşı kurutulduktan sonra tekrar neme veya herhangi bir gaza maruz kalırsa bu nemi veya gazı büyük ölçüde emer, tekrar kururken de bu nemin veya gazın içindeki artıkları bünyesinde tutar. Bu temel özelliği dolayısıyla çok uygun bir pipo malzemesi, aynı zamanda pek çok sanayi dalında iyi bir absorban, filtre, yalıtım ve dolgu malzemesidir. Yaklaşık 300 yıldır büyük ölçüde dünyanın en kıymetli pipolarının yapımında kullanılan lületaşı, ilerleyen teknolojiye paralel olarak sanayide vazgeçilmez bir yardımcı madde haline gelmiştir. Başlangıçta tamamı ihraç edilen ham lületaşları Avrupa'da işlenmekteydi. Günümüzde ham lületaşı ihracı önlenmiş ve tamamının, Cumhuriyet döneminde yetişmiş Eskişehir'li ustalar tarafından işlenmesi sağlanmıştır. Zarif narin yapısıyla tamamen özgün bir malzeme olan lületaşının artık sadece tütün için araçları değil, kullanım ve estetik değeri yüksek yepyeni eserler de üretilmektedir.

Lületaşı İşlemeciliği

Yer altından çıkarılan lületaşı bünyesindeki nemi kaybetmediği sürece kolay olarak işlenebilir. Lületaşı işlemeciliği, yetenek, tecrübe ve sabırlı bir çalışma gerektiren zor fakat zevkli bir el işçiliğidir. Özel olarak biçimlendirilmiş bıçaklarla lületaşı üzerinde her türlü işleme yapılabilir.
Genellikle ustaların kendilerince hazırlanan bu bıçakların ve benzeri araçların sayısı bazen elliye yaklaşır. Uzun süreli çalışmalarda nemini kaybederek sertleşen taş suya batırılarak yeniden yumuşatılabilir. Taşın doğal biçimine en uygun modelinin seçilmesi işletmede esastır. Böylece, taşın mümkün olan en az fireyle değerlendirilmesi sağlanır.

Model konusunda en önemli kaynak gözlem ve ustaların hayal gücüdür. Tasarlanan biçimde işlenen lületaşı endirekt ısıyla uzun sürede kurutulur ve çok ince zımparalanır. Tamamlanan lületaşı eserler beyazlatılmış ve yeteri kadar ısıtılmış balmumuna batırılarak cilalanır. Yüzeyden itibaren sıcak balmumu emdirilmiş lületaşı eserler ovularak parlatılır. Bu esnada şeffaf krem / sarı renk alan lületaşı fildişine benzer bir görüntü kazanır. Bu yüzyılın başlarında, özellikle, hanımların parça taşlardan el tornalarında boncuk çekmesiyle başlayan lületaşı işlemeciliğimiz, Cumhuriyet yıllarından itibaren çok yönlü olarak gelişmiştir.

Eskişehir' de lületaşı çıkartılan yerler

Sarısu, Yenişehir, Türkmentokat, Gökçeoğlu, Karaçay, Söğütçük, Sepetçi, Margı, Nemli, Kümbet, Yeniköy, Kepertepe, Karahöyük ve Başören'dir.
1978-1987 yıları arasında lületaşı pipo ihracatı, yılda 800 -900 bin dolar getirmiştir. Pipo dışında, satranç takımı, bilezik, kolye, küpe gibi mamullerin ihracatta payı büyüktür. Alıcı ülkeler, ABD, Avusturya , Hollanda, Belçika ve Almanya'dır. Günümüzde, yılda en az 1-1.5 milyon dolarlık ihracat yapılmaktadır. Bunun yanında yurdumuza gelen turistlere de işlenmiş lületaşı satılarak, Türkiye ekonomisine fayda sağlanmaktadır.

Lületaşıyla ilgili olarak, pipo, anahtarlık, biblo, tesbih gibi ürünler bulabileceğiniz Lületaşı Sepeti'ne bakabilirsiniz

Lületaşı ile ilgili resimler:

Resimleri ekleyen: Aytaç Biçer

Resmi ekleyen: Serhat Karabacak

Bu yazıyı yazarken yararlanılan kaynaklar:
Eskişehir Valiliği, Eskişehir Belediyesi, Maden Haber
Farklı kaynaklardan Lületaşı;
Vikipedi, Ek$i Sözlük, TÜBİTAK,
Lületaşı sanatıyla uğraşan Mehmet Başsav`ın internet sitesi için bu adresi
Lületaşından yapılmış pipolar ve tesbihleri görmek ve
sipariş vermek için bu adresi ziyaret edebilirsiniz.